تعظيم و بزرگ داشت پدر و مادر در همه شرائع مورد اهميّت و پسنديده عقل است ، و از تعظيم و احسان به آنان آنست كه آنها را از صميم قلب بايد دوست داشت و دقائق آداب را در خدمتشان مراعات نمود و به آنها مهربانى كرد و خوشنوديشان را بدست آورد ، و بهترين دارائى خود را از آنها دريغ ننمود و در انجام اوامرشان كوشيد و آنها را بدعاى شايسته ياد كرد ، چنانچه قرآن مجيد درباره پدر و مادر مى فرمايد : وَ قَضى رَبُّكَ أَلاّ تَعبُدُوا إِلاّ إِيّاهُ وَبِالوالِدَينِ إِحساناً إِمّا يَبلُغَنَّ عِندَكَ الكِبَرَ أَحَدُهُما أَو كِلاهُما فَلا تَقُل لَهُما أُفٍّ وَلا تَنهَرهُما وَقُل لَهُما قَولاً كَريماً . يعنى حكم كرده است پروردگار تو كه جز او را نپرستى و به پدر و مادر نيكى كنى و چنانچه يكى يا هر دوى آنها پير و سالخورده شوند ، سخنى كه باعث رنجش آنها شود نگوئى و آنها را از خود نرانى و با احترام با آنها سخن بگو .

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ الْكَرَاجُكِيُّ فِي كَنْزِ الْفَوَائِدِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ الصَّيْرَفِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ الْجِعَابِيِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْعَلَوِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِيٍّ عليه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وآله لِلْمُسْلِمِ عَلَى أَخِيهِ ثَلَاثُونَ حَقّاً لَا بَرَاءَةَ لَهُ مِنْهَا إِلَّا بِالْأَدَاءِ أَوِ الْعَفْوِ يَغْفِرُ زَلَّتَهُ وَيَرْحَمُ عَبْرَتَهُ وَيَسْتُرُ عَوْرَتَهُ وَيُقِيلُ عَثْرَتَهُ وَيَقْبَلُ مَعْذِرَتَهُ وَيَرُدُّ غِيبَتَهُ وَيُدِيمُ نَصِيحَتَهُ وَيَحْفَظُ خُلَّتَهُ وَيَرْعَى ذِمَّتَهُ وَيَعُودُ مَرْضَتَهُ وَيَشْهَدُ مَيْتَتَهُ وَيُجِيبُ دَعْوَتَهُ وَيَقْبَلُ هَدِيَّتَهُ وَيُكَافِئُ صِلَتَهُ وَيَشْكُرُ نِعْمَتَهُ وَيُحْسِنُ نُصْرَتَهُ وَيَحْفَظُ حَلِيلَتَهُ وَيَقْضِي حَاجَتَهُ وَيَشْفَعُ مَسْأَلَتَهُ وَيُسَمِّتُ عَطْسَتَهُ وَيُرْشِدُ ضَالَّتَهُ وَيَرُدُّ سَلَامَهُ وَيُطَيِّبُ كَلَامَهُ وَيُبِرُّ إِنْعَامَهُ وَيُصَدِّقُ أَقْسَامَهُ وَيُوَالِي وَلِيَّهُ (وَلَا يُعَادِ) وَيَنْصُرُهُ ظَالِماً وَمَظْلُوماً فَأَمَّا نُصْرَتُهُ ظَالِماً فَيَرُدُّهُ عَنْ ظُلْمِهِ وَأَمَّا نُصْرَتُهُ مَظْلُوماً فَيُعِينُهُ عَلَى أَخْذِ حَقِّهِ وَلَا يُسْلِمُهُ وَلَا يَخْذُلُهُ وَيُحِبُّ لَهُ مِنَ الْخَيْرِ مَا يُحِبُّ لِنَفْسِهِ وَيَكْرَهُ لَهُ مِنَ الشَّرِّ مَا يَكْرَهُ لِنَفْسِهِ ثُمَّ قَالَ عليه السلام سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و آله يَقُولُ إِنَّ أَحَدَكُمْ لَيَدَعُ مِنْ حُقُوقِ أَخِيهِ شَيْئاً فَيُطَالِبُهُ بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَيُقْضَى لَهُ وَعَلَيْه

    پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله فرمود : مسلمان بر برادر مسلمانش سى حق دارد كه برائت ذمه از آن حاصل نمى كند مگر به اداى اين حقوق يا عفو كردن برادر مسلمان او :
    لغزشهاى او را ببخشد ، در ناراحتيها نسبت به او مهربان باشد ، اسرار او را پنهان دارد ، اشتباهات او را جبران كند ، عذر او را بپذيرد ، در برابر بدگويان از او دفاع كند ، همواره خير خواه او باشد ، دوستى او را پاسدارى كند ، پيمان او را رعايت كند ، در حال مرض از او عبادت كند ، در حال مرگ به تشييع او حاضر شود ، دعوت او را اجابت كند ، هديه او را بپذيرد ، عطاى او را جزا دهد ، نعمت او را شكر گويد ، در يارى او بكوشد ، ناموس او را حفظ كند ، حاجت او را بر آورد ، براى خواسته اش شفاعت كند ، و عطسه اش را تحيت گويد ، گمشده اش را راهنمايى كند ، سلامش را جواب دهد ، گفته او را نيكو شمرد انعام او را خوب قرار دهد ، سوگندهايش را تصديق كند ، دوستش را دوست دارد و با او دشمنى نكند ، در يارى او بكوشد خواه ظالم باشد يا مظلوم : اما يارى او در حالى كه ظالم باشد به اين است كه او را از ظلمش باز دارد ، و در حالى كه مظلوم است به اين است كه او را در گرفتن حقش كمك كند.
    او را در برابر حوادث تنها نگذارد ، آنچه را از نيكيها براى خود دوست دارد براى او دوست بدارد ، و آنچه از بديها براى خود نمى خواهد براى او نخواهد.

اى ابوذر به درستى كه پروردگار عزيز و بزرگوار تو مباهات مى‏نمايد با ملائكه به سه نفر: اول؛ شخصى كه در بيابانى تنها اذان و اقامه بگويد و نماز گزارد. پس پروردگار تو به ملائكه مى‏فرمايد كه: نظر كنيد به سوى بنده من كه نماز مى‏گزارد و هيچ كس غير از من او را نمى‏بيند و بر نماز او اطلاع ندارد. پس حق تعالى هفتادهزار ملك را فرو مى‏فرستد كه در عقب او نماز گزارند و از براى او استغفار نمايند تا فرداى آن روز.
و دويم؛ شخصى كه در شب برخيزد و نماز شب بگزارد تنها. پس به سجده رود و در سجده خوابش ببرد. در آن حال حق تعالى به ملائكه مى‏فرمايد كه: نظر كنيد به سوى بنده من كه روحش نزد من است و بدنش در سجده است.
و سيم؛ شخصى كه در جنگى باشد كه در راه خدا جهاد كند و رفيقانش بگريزند و او ثابت قدم بماند و قِتال 1 كند تا شهيد شود.
بدان كه احاديث در مدح اخفا2 و پنهان كردن عبادت وارد شده است. چنانچه به سند معتبر از حضرت رسول صلى‏الله عليه و آله منقول است كه: هرچند عبادت مخفى‏تر است اجرش بيشتر است. و در حديث ديگر وارد شده است كه: عمل صالح را چون بنده از خلق پنهان مى‏كند و مخفى مى‏دارد، خدا البته آن را براى مردم ظاهر مى‏گرداند كه او را در دنيا زينت بخشد؛ با آنچه ذخيره فرموده است از براى او از ثواب آخرت. و از حضرت صادق عليه‏السلام منقول است كه: محبوبترين اعمال نزد حق سبحانه و تعالى نماز است؛ و آن آخر وصيت پيغمبران است. پس چه بسيار نيكوست كه شخصى غسل كند يا وضو بسازد و وضو را كامل به جا آورد. پس به كنارى رود كه هيچ انسى3 او را نبيند.
پس حق تعالى بر او مطلع گردد كه گاهى در ركوع است و گاهى در سجود. به درستى كه بنده هرگاه سجده كند و سجده را طول دهد شيطان فرياد مى‏كند كه: واويلاه4 ! فرزندان آدم اطاعت خدا نمودند و من عصيان او كردم؛ و ايشان سجده كردند و من از سجده ابا كردم.
و احاديث بسيار دلالت مى‏كند بر اين كه عبادات واجبه را مانند نماز واجب و زكات واجب و غير آن علانيه 5 كردن بهتر است كه آدمى متهم به ترك واجبات نشود و موجب رغبت ديگران گردد. و ايضا ريا در آن بسيار نمى‏باشد چون حق لازم واجب است، و در اداى حقوق لازمه چندان فخرى و ريايى نمى‏باشد.
چنانچه به سند معتبر از حضرت صادق عليه‏السلام منقول است كه: هرچه را خدا فرض و واجب گردانيده، علانيه كردنش بهتر است از پنهان كردن؛ و هرچه سنت 6 باشد پنهان كردنش بهتر است از علانيه كردن. و اگر كسى زكات مالش را بر دوش بگيرد و علانيه قسمت نمايد، هرآينه نيكو و جميل خواهد بود.
و بر اين مضمون احاديث بسيار است خصوصا نماز واجب به جماعت واقع ساختن و در مساجد و مجامع به جا آوردن فضيلت نامتناهى دارد. پس احاديثى كه در باب اخفاى عبادت واقع شده است مراد از آنها عبادتهاى سنت است، يا مراد آن است كه از باب سُمعه 7 خود به مردم نشنواند و افتخار به آنها نكند.
و آنچه در اين حديث وارد شده است چون مشتمل بر اذان و اقامه است بر نماز سنت حمل نمى‏توان نمود. زيرا كه در نماز سنت اذان و اقامه بدعت است. پس حمل مى‏كنيم بر اين كه در صورتى كه در چنين صحرايى تنها مانده باشد و با وجود تنهايى خدا را فراموش نكند و با آداب و شرايط متوجه عبادت شود، حق تعالى به سبب اين كه اذان و اقامه گفته تدارك8 او مى‏فرمايد و ملائكه را براى او مى‏فرستد كه به او اقتدا كنند تا از ثواب جماعت نيز محروم نباشد. نه اين كه آدمى خود دانسته ترك جماعت كند و به صحرايى رود كه كسى نباشد و خود را فضيلت جماعت محروم گرداند.
و بدان كه نماز شب سنت و طريقه پيغمبران و دوستان خداست، و مشتمل بر فضايل بى‏انتهاست، و هنگام راز گفتن با قاضى‏الحاجات9 است. و چون آدمى را در روز به سبب متوجه شدن به مشاغل دنيوى تشويق بسيار در خاطر به هم مى‏رسد، در اعمال روز حضور قلب كمتر مى‏باشد. و چون مردم نيز بر افعال اين كس مطلع مى‏گردند اخلاص در آن دشوار است. و چون آدمى در اول شب خوابيد، چون برمى‏خيزد در آخر شب، نفس از خيالات و وساوس خالى است و حضور قلب آسانتر است و چون كسى چندان مطلع نيست عمل به اخلاص نزديكتر است. چنانچه حق تعالى مى‏فرمايد كه: ان ناشئه الليل هى أشدوطئا و أقوم قيلا.¹ كه ترجمه‏اش آن است كه: به درستى كه نفسى كه در شب به عبادت الهى قيام مى‏نمايد (يا: عبادتى كه در شب حادث مى‏شود، يا: ساعتها كه در شب ناشى مى‏شوند) ثبات قدم ورزيدن در آن دشوارتر است (چون ترك خواب نمودن و به عبادت برخاستن دشوار است، يا آن كه موافقت دل با زبان در آن بيشتر است و دل خبر دارد از آنچه بر زبان جارى مى‏گردد) و سخنش درست‏تر است (يعنى دعواى اخلاص در بندگى خدا كه مى‏نمايد صادقتر است).
چنانچه از حضرت صادق عليه‏السلام در تفسير اين آيه وارد شده كه: مراد آن است كه آدمى برخيزد از رختخواب خود، و غرضش رضاى خدا باشد و غير او منظورش نباشد با آن كه حق تعالى را در آن تاريكى شب نورها و فيضها و رحمتها هست كه لذت آنها را متعبدان² مى‏يابند.
و به اسانيد بسيار از نبى و ائمه اطهار صلوات‏الله عليه منقول است كه: شرف مؤمن برخاستن اوست به نماز شب، و عزت مؤمن بازداشتن شر خود است از مردم.
و از حضرت صادق عليه‏السلام مروى است كه: بر شما باد به نماز شب. به درستى كه آن سنت پيغمبر شماست، و دأب³ صالحان پيش از شماست، و دفع كننده دردهاست از بدنهاى شما.
و فرمود كه: نماز شب رو را سفيد مى‏كند و خوشبو و خوشخو مى‏گرداند و سبب مزيد⁴ روزى مى‏گردد.
و در حديث ديگر فرمود كه: مال و فرزندان زينت زندگانى دنياست و هشت ركعت نماز كه بنده در آخر شب مى‏گزارد زينت آخرت است.
و به سند معتبر منقول است كه: شخصى به خدمت حضرت صادق عليه‏السلام آمد و شكايت از احتياج و بيچيزى كرد و افراط كرد در شكايت تا آن كه نزديك بود كه از گرسنگى شكايت كند. حضرت فرمودند كه: آيا نماز شب مى‏گزارى؟ گفت: بلى. حضرت به اصحاب التفات نمودند و فرمودند كه: دروغ مى‏گويد كسى كه دعوى مى‏كند كه نماز شب مى‏كنم و در روز گرسنه است. حق تعالى نماز شب را ضامن قوت⁵ روز گردانيده است.
و حضرت اميرالمؤمنين صلوات‏الله عليه فرمود كه: نماز شب موجب صحت بدن است، و سبب خشنودى پروردگار مى‏شود، و تمسك به اخلاق پيغمبران است، و متعرض شدن⁶ رحمت الهى است.
و از حضرت صادق عليه‏السلام منقول است كه: گاه هست كه بنده برمى‏خيزد در شب، و خواب بر او غالب مى‏شود و او را به جانب راست و چپ ميل مى‏دهد و ذَقَنش ⁷ به سينه‏اش مى‏چسبد. پس حق تعالى امر مى‏فرمايد كه درهاى آسمان را مى‏گشايند و به ملائكه مى‏فرمايد كه: نظر كنيد به سوى بنده من كه چه زحمت به خود مى‏رساند در تقرب جستن به من در چيزى كه بر او واجب نگردانيده‏ام. و از من اميد يكى از سه چيز دارد كه: يا گناهش را بيامرزم، يا توبه‏اش را تازه گردانم، يا روزيش را زياد كنم. اى ملائكه! شما را گواه مى‏گيرم كه هر سه را به او كرامت كردم.
و در حديث ديگر فرمود كه: نماز شب رو را نيكو مى‏كند، و خلق را نيكو مى‏كند، و آدمى را خوشبو مى‏كند، و روزى را زياده مى‏كند، و باعث اداى قرض مى‏شود، و غمها را زايل مى‏گرداند، و چشم را جلا مى‏دهد.
و در حديث ديگر فرمود كه: خانه‏هايى كه در آن خانه‏ها نماز شب مى‏كنند و تلائت قرآن در نماز شب مى‏كنند، اهل آسمان را روشنى مى‏دهد چنانچه ستاره‏هاى آسمان اهل زمين را روشنى مى‏دهند.
و به روايت ديگر فرمود در تفسير آن آيه كه حق تعالى مى‏فرمايد كه: حسنات و نيكيها، بديها و گناهان را برطرف مى‏كنند⁸ كه: مراد اين است كه نماز شب كه مؤمن مى‏كند گناهان روزش را برطرف مى‏كند.
و از حضرت رسول صلى‏الله عليه و آله منقول است كه: هركه را خدا نماز شب روزى فرمايد از مردان يا زنان، و برخيزد خالص از براى خدا و وضوى كامل بسازد و از براى خدا نماز كند با نيت صادق و دل سالم از بديها و بدن با خشوع و چشم گريان، حق تعالى در عقب او نُه صف از ملائكه مقرر فرمايد كه عدد آنچه در هر صفى از ملائكه باشند بغير خدا احصا⁹ نتواند نمود. و يك طرف هر صفى در مشرق باشد و طرف ديگر در مغرب. پس چون فارغ شود، به عدد آن ملائكه از براى او درجات بنويسد.

1-   قتال: جنگ - مبارزه. 2-   اخفا: مخفى كردن - پنهان كردن. 3-   انس: انسان. 4-   واويلاه: اى واى! 5-   علانيه: آشكارا. 6-   سنت: مستحب. 7-   سمعه: انجام دادن كارى به خاطر آن كه ديگران بشنوند (و او را تحسين كنند). 8-   تدارك: جبران كمبود. 9-   قاضى‏الحاجات: (بخوانيد: قاض الحاجات) برآورنده درخواستها. 1-   آيه 6 سوره مزمل (73). 2-   متعبد: عبادتگر - عابد. 3-   دأب: عادت. 4-   مزيد: افزونى - زيادى. 5-   قوت: خوردگى - غذا - روزى. 6-   متعرض شدن: در معرض قرار گرفتن. 7-   ذقن: چانه. 8-   بخشى از آيه 114 سوره هود (11). 9-   احصا: شمارش - محاسبه.

عين‏الحيات

قال اميرالمؤ منين على عليه السلام :
يا ايُّها النّاسُ، مَتاعُ الدُّنْيا حُطامٌ مُوبىٌ فَتَجَنَّبُوا مَرْعاهُ! قُلْعَتُها اءحْظَى مِنْ طُمَاءنِينَتِها، وَ بُلْغَتُها اءزْكى مِنْ ثَرْوَتِها. حُكِمَ عَلَى مُكْثِرِ بِالفاقَةِ، وَ اءَعِينَ مَنْ غَنِىَ عَنْها بِالرَّاحَةِ. وَ مَنْ راقَهُ زِبْرِجُها اءَعْقَبَتْ ناظِرَيْهِ كَمَها، و مَنِ اسْتَشْعَرَ الشَّغَفَ بِها مَلاَتْ ضَمِيرَهُ اءَشْجاعا، لَهُنَّ رَقْصٌ عَلى سُوَيْداءِ قلْبِهِ، هَمُّ يَشْغَلُهُ، وَ هَمُّ يَحْزُنُهُ، كَذلِكَ حَتَّى يَؤْخَذَ بِكَظَمِهِ فَيُلْقى بالْفَضاء مُنْقَطِعا اءَبْهَراهُ، هَيِّنا عَلى اللّهِ فَناؤُهُ، وَ عَلَى الا خْوانِ إ لْقاؤُهُ. وَ إ نَّما يَنْظُرُ الْمُؤ مِنُ إ لى الدُّنْيا بِعَيْنِ الا عتِبار، وَ يقْتاتُ مِنْها بِبَطْنِ الا ضطِرارِ، وَ يَسْمَعُ فيها بَاءُذُنِ الْمَقْتِ وَ الا بغاضِ، إ نْ قِيلَ اءثْرَى قِيلَ اءكْدَى ! وَ إ نْ فُرِحَ لَهُ بِالبَقاءِ حُزِنَ لَهُ بِالفَناء! هذا وَ لَمْ يَاءتِهِمْ يَوْمٌ فِيهِ يُبْلِسُونَ.
ترجمه :
حضرت امام على عليه السّلام فرمود :
ثروت دنيا خار و خاشاكى سازنده ((وبا)) است ، بنابراين از چراگاهاى دنيا كوچ كنيد! نفع رفتن بيشتر از ماندنش
مى باشد، غذاى بخور و نمير آن بهتر از ثروت فراوانش مى باشد، زيرا حكم فقير درباره اى ثروتمند دنيا صادر شده است .
كسى كه از دنيا بيزار است به راحتى خود كمك كرده است ، كسى كه زينت و زيبائى دنيا او را خيره كرد شب كور مى شود. كسى كه نشاط دنيا را درك كرد غم هاى دنياى وى در قلبش به رقص در مى آيند. غم ، او را آن چنان از پاى در مى آورد كه نفسش را مى گيرد، در نتيجه شاهرگهاى او گرفته مى شود و پا در هوا مى ماند، بر خدا آسان است كه او را نابود كند، دوستانش هم بايد او را در قبر بيندازند.
مؤ من به دنيا با ديده عبرت مى نگرد و به مقدار اضطرار مى خورد، سخن دنيا را با گوش ‍ غضب و عصبانيت مى شنود. اگر بگويند پولدار شده ، گفته مى شود به سختى افتاده . اگر از ماندن دنيا خوشحال شود غم نابود شدن ثروت او را فرا مى گيرد. به اضافه در قيامت ماءيوس و حيران نخواهد بود.

نهج البلاغه ، ح 367.

قال اميرالمؤ منين على عليه السلام :
اِنْتَظِرُوا الْفَرَجَ وَ لا تَيْاءَسُوا مِنْ رَوْحِ اللّهِ فَإ نَّ اَحَبَّ الاَْعْمالِ إ لَى اللّهِ عَزَّوَجَلَّ اِنْتَظارُ الْفَرَجِ.
ترجمه :
حضرت امام على عليه السّلام فرمود :
منتظر فرج باشيد، و از روح خدا ماءيوس نشويد، كه محبوب ترين اعمال در پيشگاه خدا انتظار فرج است .

بحار الا نوار، ج 51، ص123.